Wytwórczość kościarsko - rogowiarska
Kość i poroże, jakże powszechne surowce w pradziejach, posiadają znakomite właściwości chemiczne i fizyczne. Przedmioty wytwarzane z kości i poroża były twarde a zarazem sprężyste, co sprawiało, że były bardzo wytrzymałe i często wykorzystywane. Produkcja takich narzędzi była stosunkowo prosta i nie wymagała specjalistycznych zabiegów.
Narzędzia kościane i rogowe odgrywały bardzo dużą rolę w życiu i gospodarce człowieka epoki eneolitu i wczesnej epoki brązu. Trzeba zaznaczyć, że większość z tych wytworów ręki ludzkiej nie zachowała się do naszych czasów, z powodu niekorzystnych warunków ich zalegania. Niesprzyjające środowisko glebowe, w jakim to został zdeponowany dany artefakt, powoduje całkowity rozkład jego struktury.
Wyżej przedstawione surowce organiczne, wykorzystywano do produkcji rozmaitych narzędzi, broni, ozdób oraz innych przedmiotów codziennego użytku. Najczęściej wykorzystywanym materiałem do ich produkcji były kości długie i płaskie (głównie kości żebrowe).
W odróżnieniu od przemysłu kościarsko-rogowiarskiego epoki eneolitu, gdzie narzędzia w dużym procencie wytwarzano z kości zwierząt hodowlanych, produkcja wczesnej epoki brązu opierała się głównie na kościach zwierząt dzikich. Takie działanie ludności wczesnej epoki brązu, było najprawdopodobniej spowodowane większą wytrzymałością mechaniczną kości ssaków dziko żyjących, w porównaniu do kości zwierząt hodowlanych. Niska wytrzymałość kości zwierząt hodowlanych, była spowodowana postępującym od eneolitu udomowianiem.
Twórca prahistoryczny, wybierał ściśle określone kości do wytworzenia takiego czy innego przedmiotu. Przykładowo, kości żebrowe używano do produkcji gładzików, szpil czy skrobaczy, a kości śródstopia i śródręcza do produkcji szydeł. Z poroża wytwarzano narzędzia kopieniacze, motyki, a także drobne przedmioty, takie jak narzędzia krzemieniarskie i ozdoby.
W czasie produkcji przedmiotów z kości i poroża stosowano wiele zabiegów technologicznych, między innymi rozłupywanie, łamanie, dłutowanie, wiercenie, przecinanie, struganie, szlifowanie, a także zmiękczanie chemiczne surowca (całościowe lub fragmentaryczne). Owe zmiękczanie chemiczne polegało na moczeniu półsurowca w wodzie, moczu lub skwaszonym mleku w określonym czasie, uzależnionym od potrzeb twórcy. Był to proces odwracalny, pozwalający na dostateczne zmiękczenie danego przedmiotu, obrobienie go, a po opłukaniu w wodzie na szybkie odzyskanie pierwotnej twardości.
Fragment poroża z widocznymi nacięciami (KPL)
Przecinanie
Wiercenie
Niedowiercony otwór i ślady po wierceniu
Forma nadana najprawdopodobniej drapaczem
Struganie
Ślady obróbki narzędziem krzemiennym - nacinanie
Również nacinanie
Narzędzia do obrabiania kości i poroża były wykonywane z krzemienia, kamienia, kości, a także miedzi. Półsurowiec przepoławiano siekierami, dłutami, rylcami i wiórami z retuszem zębatym. Otwory, wytwarzane były za pomocą kościanych i miedzianych dłut, rylców i wiertników krzemiennych. Podłużne rowki, ryto rylcami lub wypiłowywano narzędziami z retuszem zębatym. Do szlifowania obrobionych przedmiotów wykorzystywano osełki, gładziki i kamienie szlifierskie. Końcowy etap polegał na zdobieniu i polerowaniu danego przedmiotu skórą z dodatkiem popiołu, drobnoziarnistego piasku i tłuszczu. Trzeba zaznaczyć, że widoczne na niektórych artefaktach wyświecenia, powstawały w skutek użytkowania w materiałach organicznych np. szydła, igły, oprawy sierpów. Ornamentyka wytwarzana była za pomocą ostrzy krzemiennych.
Wyświecenia ścianek i otworów spowodowane długim użytkowaniem
Wszystkie artefakty kościano - rogowe, można ująć w trzech głównych kategoriach: narzędzia, broń i ozdoby. W pierwszej kategorii zawierać się będą następujące narzędzia: motyki, narzędzia motykowate, narzędzia kopieniacze, topory, gładziki, skrobacze, młotki, dłuta, szydła, igły, szpile i rylce.
- motyki - były wykonywane z poroża jelenia, ich rękojeść stanowi tyka główna, odcięta w odległości 20-30 cm od nasady, część pracującą stanowi odnoga oczna wyrastająca z pnia, służyły głównie do spulchniania;
- narzędzia motykowate - w większości przypadków były wykonywane z odnogi ocznej, odciętej od tyki głównej tuż przy pierwszym jej rozgałęzieniu, służyły do spulchniania gleby, sadzenia roślin strączkowych, itp.;
- narzędzia kopieniacze - wytwarzane z lekko łukowatych lub prostych odnóg korony poroża jelenia (16-28cm), użytkowane w celu wykonywania dołków podczas sadzenia roślin strączkowych;
Narzędzie kopieniacze z fragmentu poroża jelenia (KS)
- topory - wytwarzane z zeszlifowanej róży poroża jelenia, uważane za pierwowzory toporów kamiennych;
- gładziki - wykonywane z różnych rodzajów kości, przydatne były podczas wygładzania i polerowania ceramiki a także podczas mizdrowania skóry;
Gładziki kościane (KPL)
- skrobacze - w większości przypadków wykonywane z kości żebrowych jelenia a także i tura, używane były podczas wykańczania ceramiki (wygładzanie, polerowanie) a także podczas okorowywania i mizdrowania;
Skrobacze kościane (KPL)
- młotki - wyrabiane wyłącznie z poroża jelenia, narzędzie wielofunkcyjne;
- dłuta - wyrabiane z fragmentów trzonów kości długich a także (sporadycznie spotykane) z poroża, wykorzystywane były do prac w drewnie, kości i porożu, wykonywano nimi np. otwory, rowki itp.;
Kościane dłuta codziennego użytku (KPL)
- szydła - wytwarzane w dużej mierze z kości śródstopia i śródręcza owcy, sarny i jelenia, wykorzystywane były głównie do robienia otworów w skórach;
Fragment bydlęcego żebra i szydła z żeber (KPL)
Przód i tył szydeł wytwarzanych z bydlęcych żeber
Szydła z kości ramieniowych owcy (KPL)
Ludność KPL wytwarzała szydła z różnych surowców
- igły - j.w., przydatne były podczas zszywania ze sobą skór i materiałów;
- szpile - wytwarzane najczęściej z fragmentów kości długich i żeber, mogły służyć do spinania włosów i odzieży;
- rylce - podobne do szydeł (różnica - sposób ukształtowania ostrzy - szerokie, stromo ścięte i tępo zakończone), używane były do robienia różnego rodzaju żłobień, rowków w materiałach organicznych a także w ceramice.
Do drugiej kategorii można zaliczyć sztylety, grociki strzał i groty oszczepów-włóczni.
- sztylety - wytwarzane z kości;
- grociki strzał - wytwarzane z kości i poroża;
- groty oszczepów-włóczni - wytwarzane z kości i poroża.
Kościane groty włóczni – oszczepów (KPL)
Trzecia kategoria łączy się z religią i sferą kultu a także ze zwyczajnym życiem codziennym. W kategorii tej zawierają się różnego rodzaju amulety, wisiorki i talizmany wykonane z kłów wilka czy szabli dzika a także z innych surowców pochodzenia zwierzęcego.
Kościany amulet bogato ornamentowany (KS)
Przepalony fragment kościanego bogato ornamentowanego amuletu (KS)
Amulet? kalendarz? licznik?- fragment ponacinanego żebra bydlęcego (KPL)
Zdobione paciorki kościane (KS)
Przewiercone zęby psa lub wilka (KS)
Kościana spinka do włosów – wycięty i ponacinany fragment kości długiej i przepołowiona szabla dzika (KS)
Niewykończony wisiorek/zabawka? Najprawdopodobniej przedstawiający topór (KPL)
Dokładne opisanie funkcji większości przedmiotów kościanych i rogowych jest niemożliwe, ponieważ były to narzędzia wielorakiego użytku. Tak na przykład szydło mogło być wykorzystywane jako narzędzie do robienia otworów w skórze, jak również ornamentyki w ceramice. Skrobaczy z żeber zwierzęcych można było używać do wygładzania powierzchni jeszcze niewypalonych naczyń glinianych, jak i do usuwania mizdry w procesie wyprawiania skór zwierzęcych.
Szczególnie pomocna, w określaniu funkcji danego artefaktu jest traseologia i archeologia eksperymentalna. To dzięki tym dziedzinom nauki możemy dowiedzieć się więcej o dziejach użytkowania odnajdywanych przedmiotów z zamierzchłych czasów.
Kościany retuszer – narzędzie krzemieniarza (KPL)
