Czermno - Tajemnice grodu Czerwień

Widok na Czerwień od strony północno-zachodniej

Zapewne każdy badacz przeszłości, chciałby dogłębnie poznać minione losy „sztandarowych” stanowisk archeologicznych. Jednym z takich stanowisk, jest legendarny Czerwień. Domniemana stolica grodów czerwieńskich, której kres nadszedł w roku 1261, kiedy to chan Burondaj zarządził likwidację obwarowań grodowych.

Widok od strony południowo-zachodniej

Jednak często finanse i możliwości technologiczne uniemożliwiają nam poznanie tak dużego jak Czerwień, zajmującego powierzchnię kilkudziesięciu hektarów kompleksu archeologicznego. Wtedy z pomocą przychodzi odpowiednia prospekcja lotnicza.
Dzięki nałożeniu się kilku czynników środowiskowych (m.in. wysoki stan wód gruntowych, skoszone trawy, nierozpoczęta wegetacja roślin) udało się zaobserwować z wysokości wiele elementów konstrukcyjnych dawnego Czerwienia, jak się przypuszcza największego założenia obronnego spośród Grodów Czerwieńskich. Podczas wiosennego nalotu autor zlokalizował ślady fosy, ślady zabudowy majdanu grodu, ślady i układ przestrzenny zabudowy podgrodowej, przystań wodną, dawne koryto rzeki, ślady dróg, dawne wykopy archeologiczne i mniejsze niezidentyfikowane obiekty.

Zdjęcie satelitarne całego kompleksu

Autor popełnił wstępną interpretację tychże śladów bacząc na to, iż stanowisko to nie doczekało się jak do tej pory godnego siebie, szczegółowego opracowania książkowego.

Fosa

Fosa, została zauważona podczas nalotu, jako pierwsza. Ten element systemu obronnego grodu miał w ogóle nie istnieć, zdaniem naukowców badających to stanowisko archeologiczne (K. Jażdżewski, s. 72). Jednak rzeczywistość okazała się inna.

Południowo-wschodnia część umocnień grodu

Fosa otaczała całe grodzisko i miała szerokość około 6-8m. Jest ona najlepiej widoczna w części wschodniej, a to dzięki usytuowaniu jej przez wczesnośredniowiecznych budowniczych w znacznej odległości od wałów grodziska, które w postępującej nieubłaganie erozji jej nie zasłoniły. W pozostałych częściach fosa została przykryta osypującą się ziemią i piaskiem, wierzchniej warstwy konstrukcji wału.

Widok na część północno-wschodnią

Jak można zauważyć, fosa stanowiła cześć środkowego systemu obrony grodziska. Pierwszą linią obrony, pomijając naturalne mokradła, jak również rzekę Huczwę i Sieniuchę, były zbiorniki wodne powstałe w skutek wydobycia torfu (jak sądzi autor, podstawowego budulca wałów – jednak o tym niżej).

Zabudowa grodziska

Badania wykopaliskowe, nie przyniosły wielu informacji na temat zabudowy grodziska i jej rozlokowania. Dzięki fotografii lotniczej, przeprowadzonej w odpowiednim czasie, udało się zlokalizować kilka obiektów.
Obiekt 1, uwidocznił się w północno-wschodniej części grodziska. Ślady budowli zorientowane są krótszym bokiem ku północy.

Ślady zabudowy majdanu

Czy są to ślady wczesnośredniowiecznej świątyni, domu wysoko urodzonego, czy budowli spełniającej inną funkcję? Odpowiedź będziemy mogli poznać, dopiero po przeprowadzeniu wnikliwych badań wykopaliskowych tego miejsca. Warto dodać, iż „(…) w partii północno-wschodniej, a niedaleko domniemanej bramy, znaleziono przy kopcowaniu ziemniaków, na głębokości ok. 40-50 cm, resztki fundamentów z cegieł (…)” (K. Jażdżewski, s. 72). Słowa z artykułu profesora Konrada Jażdżewskiego, stanowią niejako potwierdzenie podniebnych spostrzeżeń autora.
Natomiast w centralnej części, zarysował się obiekt 2, centrycznego kształtu, o niemałej średnicy. Być może, są to ślady głównej budowli grodziska. Według miejscowej tradycji, dawniej w tym miejscu miała istnieć studnia.
Ponad to zauważyć można dwa inne obiekty, w formie znacznie wydłużonych prostokątów. Są to ślady wykopów archeologicznych. Zaś czarne pasy, to miejsca wypału siana.

Zabudowa podgrodzia

Kompleks Czerwieński zawiera kilka podgrodzi, jednak nie na wszystkich uwidoczniły się ewidentne ślady dawnej zabudowy. Jedynie na zachodnim podgrodziu, mającym kształt wydłużonego cypla, autor odkrył liczną zabudowę szeregową.

Zachodnie podgrodzie

Budowle te były dosyć dużych rozmiarów, świadczą o tym pozostawione na ziemi ślady kół ciągnika. Porównanie wielkościowe ad hoc, może stanowić również stojąca opodal współczesna drewniana stodoła (prawy dolny róg).

Układ zabudowy zachodniego podgrodzia

Łącznie, widocznych jest około 15 dużych obiektów. Zapewne jest ich więcej, niestety ślady niektórych obiektów połączyły się ze sobą, tworząc większe plamy, niemające ewidentnych granic.

Przystań

Był to element konstrukcyjny dawnego Czerwienia w formie wydłużonego prostokąta, tuż za fosą od strony wschodniej.

Przystań

Przystań była oddzielona od głównego koryta rzeki Huczwy długim, wąskim cyplem. Od strony fosy i wałów grodziska, przystań była oddzielona groblą, swoistym wałem ziemnym.
Wydobyty budulec (torf), stworzył miejsce gdzie mogły być bezpiecznie cumowane łodzie i tratwy.
Skąd przypuszczenia, iż była to przystań? Niezmeliorowana ongiś rzeka Huczwa, miała znacznie szersze koryto. Dosyć dobrze widoczne, jest ono na jednym ze zdjęć. Umożliwiało to ludności wczesnego średniowiecza łatwe podróżowanie i przewożenie dóbr. Bez większego wysiłku, można było spłynąć Huczwą z Czerwienia (Czermna) do Wołynia (Gródek), następnie Bugiem do Uściługa, Horodła, czy dalej w okolice Chełma. Tak wielkie możliwości komunikacyjne, jakie dawały rzeki, na pewno były wykorzystywane przez ówczesnych mieszkańców Czerwienia.

Wały

Z czego zostały wybudowane wały grodziska? Konstrukcja fosy, przystani, i innych wziemnych dużych obiektów, dają nam odpowiedź na wyżej postawione pytanie. Znów cytując słowa zawarte w artykule profesora Konrada Jażdżewskiego „(...) rozwieziono zewnętrzną część wału we wschodniej partii grodziska, na długości ok. 30m. Przy tej sposobności zauważyli ludzie uczestniczący przy rozwożeniu, że podkład pod wał stanowić miał torf (…)”, możemy utwierdzić się w przekonaniu, iż głównym budulcem był wspomniany już wcześniej torf.

Główne obiekty wschodniej części kompleksu czerwieńskiego

Surowiec budowlany, którego było i w dalszym ciągu jest najwięcej w pobliżu grodziska (K. Jażdżewski, s.72).
Na wykonanych zdjęciach widoczny jest również rów, u podstawy zewnętrznej części wału. Najlepiej jest on widoczny od strony wschodniej. Jest to kolejny element systemu obrony wczesnośredniowiecznego grodu, który został zlokalizowany podczas jednego nalotu.

Drogi

Powierzchniowe obserwacje i badania wykopaliskowe wykazały, iż ludność wczesnośredniowiecznego grodu budowała drewniane pomosty (J. Kuśnierz, s. 15). Jednak istniały również ziemne drogi. Na terenie kompleksu Czerwieńskiego rysuje się kilka dróg, jednak najbardziej czytelna wydaje się być droga biegnąca od północnych podgrodzi, wzdłuż przystani wodnej. Od strony wschodniej przylega do niej, równolegle biegnący rów.

Ślady dróg, grobli, rowu i przystani

Drogi zapewne łączyły się z groblami, które stanowiły niejako ich przedłużenie.

Wykopy archeologiczne

Wykopaliska archeologiczne były przeprowadzane na terenie kompleksu Czerwieńskiego już w XIX wieku. Plany dawnych wykopalisk, w dużej mierze nie są znane. Jednak, podczas nalotu autor zaobserwował kilka wykopów archeologicznych. Najbardziej widoczny wykop znajduje się we wschodniej części grodziska, po zewnętrznej stronie wału. Widoczna jest skrajna krawędź wykopu, która nie objęła swoim zasięgiem fosy, a także ślady składowania wykopanej ziemi.
Obiekty tego typu, muszą być dokładnie skonfrontowane z zachowanymi planami, ponieważ istnieje możliwość pomyłki z dawnymi obiektami.

Niezidentyfikowane obiekty

Duża ilość obiektów wczesnośredniowiecznych widoczna jest na północnym podgrodziu. Są to najprawdopodobniej ślady rożnego rodzaju budynków, jam zasobowych itp. obiektów. Bezsporna identyfikacja w tych przypadkach nie jest możliwa. Jedynie można wyróżnić jeden obiekt, znacznych rozmiarów. Jednak nie jest on tak oczywisty, jak obiekty z zachodniego podgrodzia.

Część północnego podgrodzia – ślady dużego obiektu

Dzięki specyficznym warunkom środowiskowym, można było zaobserwować elementy dawnej zabudowy, jak i późniejsze ślady działalności ludzkiej. Zweryfikowały one w znacznym stopniu dotychczasową wiedzę na temat „stolicy” grodów czerwieńskich. Rezultaty tejże prospekcją lotniczej, ułatwić mogą w dużej mierze dalsze działania badawcze na terenie Czerwienia. Tylko badania wykopaliskowe z prawdziwego zdarzenia, mogą zweryfikować powietrzne spostrzeżenia autora.
Poczynione naloty ukazują również potrzebę ciągłej i co najważniejsze częstej dokumentacji lotniczej stanowisk archeologicznych. Tylko dzięki intensyfikacji nalotów można odkryć tak niesamowite ślady, jak w przypadku Czerwienia. Każde stanowisko archeologiczne ma swoje kaprysy, i tylko niekiedy ukazuje nam swoje tajemnice.

Wschodnia część Czerwienia – tylko dwa tygodnie, a taka różnica

Bibliografia:

*Konrad Jażdżewski, Ogólne wiadomości o Czermnie-Czerwieniu,
[w:] Archeologia Polski t. IV, Warszawa-Wrocław 1959

*Jerzy Kuśnierz, Historia i stan badań latopisowych grodów Czerwień i Wołyń oraz ich okolic, [w:] Zamojsko-Wołyńskie zeszyty muzealne, Zamość 2003